Η φωτεινή σμίλη μεταμορφώνει το κάρβουνο
Αν είναι ο θάνατος πάντοτε – δεύτερος είναι.
Η ελευθερία πάντοτε είναι πρώτη.
Γ. Ρίτσος
Τα στοιχειώδη από τη συλλογή Διάδρομος και Σκάλα
Ποιο άραγε εσωτερικό φως αναζητά ο Απόστολος Φανακίδης στη νέα γλυπτική του πρόταση της χρονικής περιόδου 2000-2010 με τα πρωτόφαντα επιτοίχια του από κάρβουνο; Πού μας παραπέμπει το πρωτογενές αυτό υλικό με τις ανοίκειες και χαοτικές του διαστάσεις; Ποια εσωτερική τοπιογραφία μας αποκαλύπτει μέσα από το βαθύ σκοτάδι ενός ατέρμονου λαβύρινθου; Aδιέξοδο ή φόβο;
Το 2005 ο γλύπτης αναμετρήθηκε για μια ακόμα φορά με τον περιβάλλοντα χώρο και την ιστορία ορθώνοντας τη μεγαλύτερη έως σήμερα μνημειακή του εγκατάσταση, το Μνημείο Εκτελεσθέντων Πατριωτών, στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Δύο επιβλητικές στήλες, από ορείχαλκο και γρανίτη, ύψους 7 μέτρων η κάθε μία, δημιουργούν μια επιμηκυμένη δίοδο, που οδηγεί το βλέμμα του επισκέπτη στον τόπο της φοβερής εκτέλεσης. Οικειοποιούμενος ένα σύγχρονο λεξιλόγιο με εκφραστική λιτότητα προσεγγίζει, χωρίς αφηγηματική διάθεση, το βαθύ πένθος. Το μνημείο ξυπνά μνήμες της βίας και της τραγικής μοίρας των ανθρώπων που βίωσαν την τυραννία εκείνων οι οποίοι σφαγίασαν την ελευθερία και την αξιοπρέπεια. Ο συμβολισμός του είναι έκδηλος. Κόκκινες ευθείες γραμμές από ακτίνες λέιζερ διαπερνούν την υδάτινη επιφάνεια και παραπέμπουν στο αίμα. Ενώ οι δύο επιτύμβιες στήλες με τα αιχμηρά εξπρεσιονιστικά εξώγλυφα, που όσο προχωρά το βλέμμα του θεατή προς τα πάνω υποχωρούν, προκαλούν με τις λειάνσεις του ορείχαλκου μια πιο αισιόδοξη διάθεση.
Ο Φανακίδης σε όλη τη δημιουργική του περιπέτεια ξεκινά από τις ιδιομορφίες (διευρύνσεις, ρωγμές, οπές κτλ.) των υλικών του, για να καταδυθεί στον πυρήνα της ύλης προκειμένου να αναδυθεί η γλυπτική του πρόταση. Η αρχαϊκή και η πρωτόγονη γλυπτική εξακολουθούν να ασκούν επιρροή στο έργο του. Δουλεύει με το αίσθημα και το ένστικτο. Οι φόρμες του ορίζουν το χώρο με βάση την κατακόρυφο και τις αποκλίσεις της. Δεν υπάρχει το τυχαίο -ισχυρίζεται ο γλύπτης- όταν παρατηρούμε προσεκτικά τον κόσμο. Η εμμονή του επικεντρώνεται στην πορεία του ανθρώπου. Το σώμα, σε όλη την ανθρωποκεντρική του λειτουργία, απογυμνωμένο από τους θρησκευτικούς και ιδεολογικούς «μύθους», συνιστά την όψη μιας άλλης πραγματικότητας. Το φθαρτό του ανθρώπινου πολιτισμού και το αδιέξοδο της ματαιοδοξίας του σύγχρονου ατόμου αντανακλώνται στις γλυπτικές του αναζητήσεις. Πρόκειται για μια γλυπτική διαδικασία που πάντα ξεκινά από τα έξω προς τα μέσα. Αντιπροσωπευτικά του έργα παραμένουν τα υπερμεγέθη πόδια, άλλοτε πλασμένα από χαλκό κι άλλοτε από γύψο ή τσιμέντο, υπαινισσόμενα την υπερρεαλιστική τους διάσταση και τη μόνιμη επιθυμία του να συνδέει το πραγματικό με το φανταστικό.
Αξίζει, επίσης, να σταθούμε στη χρονική περίοδο 1978-1981, η οποία αποτελεί σημαντικό σταθμό της πορείας του, με επιστέγασμα ένα από τα πρώτα βραβεία στην Μπιενάλε της Βουδαπέστης. Αυτή την περίοδο η ανθρώπινη φιγούρα κυριαρχεί έντονα στη δουλειά του, όχι σαν μορφή-εικόνα μιας κλασικής έκφρασης, αλλά σαν σώμα-ψυχή με βαθύτερες εξπρεσιονιστικές αναζητήσεις. Ο Φανακίδης πλάθει με εξπρεσιονιστική δύναμη τις μορφές του προσεγγίζοντας μέσα από τις ρωγμές του υλικού το φθαρτό χαρακτήρα τους, καθώς αντιμετωπίζουν με προβληματισμό την σύνθλιψη τους από το τεχνολογικό περιβάλλον (αναφορά στο έργο «Άνθρωπος και πόλη», μπρούντζος, 40εκ.) και το ανεκπλήρωτο των ονείρων τους (αναφορά στα έργα «Φιγούρα», μπρούντζος, 50εκ. και «Ξαπλωμένο κεφάλι», μπρούντζος, 40εκ.). Στο αινιγματικό του γλυπτό «Λύκος» (μπρούντζος, 2μ., 1987) το ανθρώπινο ανδρικό σώμα με κεφάλι λύκου, με παρατεταμένο το άνοιγμα του στόματος του και με τα επιθετικά του δόντια, προβάλλει επιδεικτικά τον διεγερμένο του φαλλό. Επιθυμία, μοναξιά, βιαιότητα αναζητούν τη δικαίωσή τους εκεί που το σώμα γίνεται ο πραγματικός καθρέφτης της ψυχής. Ο άνθρωπος ικανός τόσο για το καλό όσο και για το κακό στέκεται αντιμέτωπος με το σύμπαν και την αλήθεια του πεπρωμένου. Η ύπαρξη του συνιστά μία σκοινοβασία ανάμεσα στο βαθύ εσωτερικό σκοτάδι και το υπερκόσμιο φως.
Το 2008 ο γλύπτης με την ίδια εξπρεσιονιστική διάθεση πλάθει το κεφάλι του Αλμπέρτο Τζακομέτι αποτίοντας φόρο τιμής στο μεγάλο Ελβετό γλύπτη, που με τις επιμηκυμένες και εξαϋλωμένες του φιγούρες άσκησε τεράστια επίδραση στην εξέλιξη της γλυπτικής του 20ου αιώνα. Ο Φανακίδης δούλεψε πρώτα στον πηλό και στη συνέχεια στο γύψο το κεφάλι του μεγάλου απόντα της μοντέρνας γλυπτικής. Μετά από επάλληλες επεξεργασίες, με την πανάρχαια μέθοδο του χαμένου κεριού, κατάφερε να αιχμαλωτίσει αυτή τη μοναδική εκφραστική δύναμη, αξιοποιώντας το φως του νέον στην ολοκλήρωση της πρότασής του. Η μορφή του Τζακομέτι, με το αβρό πλάσιμο και τη δυνατή ενάργεια, σχεδόν διχοτομείται από μία γαλάζια ακτίνα φωτός, ενδυναμώνοντας την υπερρεαλιστική της υπόσταση.
Ο Φανακίδης, σε όλη την καλλιτεχνική του διαδρομή, προσδίδει δραματικότητα στις γλυπτικές του δημιουργίες. Εστιάζει άμεσα το ενδιαφέρον του στην πρωτόγνωρη ομορφιά της φόρμας και του χρώματος, στις αφηγηματικές εναλλαγές και στις εκφραστικές συγκινήσεις μέσα από τις παραμορφώσεις που εισάγει στο έργο του. Αρκετές δημιουργίες του τείνουν προς τον κόσμο του υπερπραγματικού υπερβαίνοντας τα όρια της πραγματικότητας για να συναντηθούν με το απροσδιόριστο και το όνειρο. Τα υλικά του ποικίλουν: κάρβουνο, γύψος, ορείχαλκος, λεπτά καλάμια κ.α., για να φτάσει στις ανάγλυφες κατασκευές ή στις γλυπτικές του φόρμες- μορφές. Το φως του νέον στην πρόσφατη δουλειά του έχει κυρίαρχο ρόλο. Σε αρκετά επιτοίχια έργα, η ευθεία γραμμή, οριζόντια ή κάθετη, με το διαυγές κόκκινο φως της δυναμιτίζει τη σκοτεινή επιφάνεια από κάρβουνο, προκαλώντας πολλαπλές ερμηνείες. Ωστόσο, το δίλημμα παραμένει. Αν η πραγματικότητα δεν είναι μόνο το φως της ημέρας, τότε το σκοτάδι πρέπει να το αφήνεις στο σκοτάδι.
Τάκης Μαυρωτάς
Διευθυντής Εικαστικού Προγράμματος
Ιδρύματος Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β & Μ Θεοχαράκη